کتاب جهان همچون اراده و تصور نشر مرکز نویسنده آرتور شوپنهاور مترجم رضا ولی یاری جلد گالینگور قطع وزیری

شوپنهاور در دیباچه ­اش بر ویراست نخست کتاب جهان همچون اراده و تصور می­نویسد:

«در اینجا قصد دارم توضیح دهم که این کتاب را چگونه باید خواند و آن را به طور کامل فهمید. هدف از نگارش این کتاب تنها ابلاغ یک اندیشه­ ی واحد است.»شوپنهاور معتقد است که به حقیقت هستی و جهان دست یافته و این اندیشه­ ی واحد در واقع همین حقیقت جهان است. می­گوید پدیدارهایی که ما می­بینیم صورت و نمود هستند و فی­نفسه و جوهر عالم هستی یک نیروی مبرم کور است که همه چیز را به حرکت در می­آورد و همه چیز صرفاً نمود پدیداری آن است و او نام این نیرو را اراده می­گذارد. یعنی اندیشه­ی واحدی که از آن حرف می­زند و کل فلسفه­ی او را منحصربه­فرد کرده همین اراده است. شوپنهاور می­گوید ما جهان را از طریق حواس­مان درک می­کنیم و به همین دلیل درک ما صرفاً درک پدیدارها است و به هیچ وجه نمی­توانیم به فی­نفسه­ی امور پی ببریم. ولی در ضمن به این نتیجه می­رسد که ما یک درک دیگر هم داریم که منحصر به خودمان است و آن درکی است که از بدن­مان داریم. شوپنهاور می­گوید این درکی است مستقیماً و از درون و هر یک از ما وقتی برگردیم و به خودمان نگاه کنیم در خودمان به این نیروی مبرم کور بر می­خوریم. با این­حال تأکید می­کند که حتی شناخت اراده هم در صورت زمان رخ می­دهد. یعنی بدن خودمان صرفاً نشانه­ای از آن فی­نفسه­ی جهان در اختیار ما می­گذارد.  

مترجم انگلیسی در مقدمه­ اش نوشته است «همه ­ی کسانی که آثار شوپنهاور را خوانده­اند، و حتی کسانی که با نظرات او موافقت ندارند، عموماً تصدیق می­کنند که نثر هیچ­کس به لحاظ زیبایی سبک و قدرت و سلاست تعبیر از نثر او برتر نیست.» لذا هنگامی که شوپنهاور در دیباچه­ی ویراست نخست کتابش خواننده را به صبر و طمأنینه دعوت می­کند، این امر به خاطر ثقل مطلب و عظمت آن اندیشه­ی واحد است. بعید است کسی در تاریخ فلسفه بوده باشد که مطالب سخت فهم را به اندازه­ی شوپنهاور شفاف توضیح داده باشد. ولی با وجود شفافیت و سلاست نثر شوپنهاور، آن اندیشه به قدری دیرهضم و ضدشهودی است که شوپنهاور از ما می­خواهد کتاب­اش را با صبر و طمأنینه­ی زیاد مطالعه کنیم و حتی می­گوید بهتر است آن را دو بار بخوانیم.

دیباچه ­های شوپنهاور بر کتاب بسیار خواندنی است. او می­گوید «حقیقت بی یار و یاور است؛ و در میان چنین آشوب و نزاع فلسفی به آرامی و بدون جلب توجه راه خود را دنبال می کند.» شوپنهاور معتقد است که بخش اعظم توده­ی بشری صرفاً اراذل و اوباشی هستند که فقط در پی برآورده کردن حوائج و ارضای شهوات­شان­اند و اصلاً دغدغه حقیقت ندارند. به همین دلیل کسی که حقیقت را دنبال می کند ناگزیر تک می­افتد و تنها می­ماند. شوپنهاور می­گوید مردم بیش از حقیقت مشتاق دروغ­ند و فقط کافی است شیادی پیدا شود و آن­ها را با چرب­زبانی فریب دهد تا سخنان بی­سروته او را حقیقت تلقی کنند و همه جا جار بزنند. زمانی که شوپنهاور فلسفه­ی خود را منتشر کرد هگل مشهورترین فیلسوف آلمان بود. ولی شوپنهاور سخنان هگل و فلسفه­اش را خزعبل تلقی می­کرد و می­گفت مردم چون دغدغه­ی حقیقت ندارند این مزخرفات را به عنوان فلسفه ستایش می­کنند. شوپنهاور می­گفت عده­ای از آن توده­ی اراذل و اوباش فلسفه را وسیله­ی امرار معاش خود کرده­اند و عده­ی بسیار زیاد دیگری نیز دار و دسته راه انداخته­اند و آن دسته­ی اول را ستایش می­کنند و در این مکاره­بازار هر چیزی دنبال می­شود غیر از حقیقت. در نتیجه معدود افرادی که دنبال حقیقت­اند در گوشه­ای و در در گمنامی به کار خود ادامه می­دهند و حرف­شان شنیده نمی­شود. او معتقد است که در نهایت نسلی از راه می­رسند و قدر حقیقت را می­دانند و آن را تحسین می­کنند.

شوپنهاور کتاب جهان همچون اراده و تصور را یکجا ننوشته.

درواقع جلد اول کتاب فلسفه­ی شوپنهاور و تشریح اندیشه­ ی واحد شوپنهاور است و جلد دوم تفسیر و نتیجه­ گیری از وجوه مختلف این فلسفه.

شوپنهاور جلد اول را در چهار دفتر و یک ضمیمه نوشته که دفتر اول و سوم از منظر جهان همچون تصور و دفتر دوم و چهارم از منظر جهان همچون اراده نوشته شده ­اند و ضمیمه هم نقد فلسفه ­ی کانتی است. با این­حال دفتر اول درباره­ ی آموزه­ ی تصور او است و دفتر سوم نتیجه­ی این آموزه است به ویژه برای هنر. 

دفتر دوم هم درباره­ ی آموزه اراده او است و دفتر چهارم نتیجه ­ی این آموزه است در مورد اخلاق، یعنی دفاتر سوم و چهارم کتاب به ترتیب فلسفه­ی هنر و فلسفه­ی اخلاق شوپنهاورند. شوپنهاور دفتر اول را با جمله­ی «جهان تصور من است» آغاز می­کند و در ادامه توضیح می­دهد منظورش از این جمله چیست. منظور شوپنهاور این است که درک ما از جهان درک پدیدارها است نه درک فی­نفسه­ی جهان و فی­نفسه­ی جهان چیزی است که زمان و مکان نمی­شناسد و یکتا و یکپارچه است و جوهری است که تمام پدیدارهای جهان صرفاً اعراض آن هستند. یعنی شوپنهاور همان طور که خودش می­گوید در مرز باریک میان تجربه­باوری لاک و ایدئالیسم کانت حرکت می­کند و یک ایدئالیست استعلایی است، یعنی از آموزه­ی کیفیات اولیه و ثانویه­ی لاک و آموزه­ی حساسیت استعلایی کانت به نتیجه­ی فوق دست می یابد. در دفتر دوم شوپنهاور به این می­پردازد که حالا که درک ما از جهان چیزها صرفاً درک پدیدارها است آیا راهی وجود دارد که بتوانیم شناختی از فی­نفسه­ی جهان حاصل کنیم و به حقیقت عالم هستی دست پیدا کنیم یا نه. شوپنهاور می­گوید یک راه وجود دارد و آن بدن خودمان است. چون بدن ما هم مثل دیگر اعیان عینی در جهان پدیدارها است و ما آن را هم درک می­کنیم. ولی در مورد بدن­مان این تفاوت وجود دارد که هر کدام از ما از طریق بدن خودش می­تواند به شناختی از فی­نفسه­ی جهان دست پیدا کند. حالا شوپنهاور می­گوید هر یک از ما وقتی برگردد و به درون خودش نگاه کند می­بیند بنیادی­ترین چیز در وجودش نیروی بزرگی است که او را به حرکت و به تجربه کردن لحظات زندگی وامی­دارد. شوپنهاور اسم این نیرو را می­گذارد اراده ولی منظورش از اراده صرفاً آن اراده­ای که ما در محاورات روزمره به کار می­بریم نیست. البته منظور از اراده آن معنای محاوره­ای را هم شامل می­شود ولی خیلی گسترده­تر از آن است. شوپنهاور می­گوید در سوختن خورشید و حرکات سیارات همان قدر اراده وجود دارد که در حرکت دستان و پاهای ما هست. خودش می­گوید در مورد انتخاب لفظ اراده از مجاز التضمین استفاده کرده و لفظ اراده را به معنایی بسیار گسترده­تر از معنای معمول­اش به کار برده است. منظور شوپنهاور از عبارت جهان همچون اراده همین است و او معتقد است که جهان در حالی که از یک سو سراسر تصور است از سوی دیگر هم سراسر اراده است یعنی تصور صورت ظاهر جهان است و اراده فی­نفسه­ی آن.

شوپنهاور تصور را این طور تعریف می کند؛ «تصور عبارت است از یک عملیات فیزیولوژیکی بسیار پیچیده در مغز یک جاندار که نتیجه­اش می­شود آگاهی از یک تصویر در آنجا.» شوپنهاور در کتاب روی لفظ تصویر تأکید می­گذارد و استفاده از لفظ تصور هم در این جا صرفا به آن معنای محاوره­ای که ما از لفظ تصور اراده می­کنیم محدود نیست و دامنه­ی معنایی بسیار گسترده­تری دارد.  

بحث شوپنهاور در دفتر دوم این است که فی­نفسه­ی جهان اراده است و لذا پدیدارهای مختلفی که ما می­بینیم و در صورت کلی ذهن-عین درک می­کنیم و می­شناسیم صرفاً نمودها یا عینیت­یابی­های اراده­اند. در همین دفتر است که او دست به بزرگ­ترین پیشگویی­ها می­زند. شوپنهاور با زبان فلسفی خودش و صرفاً با تکیه بر استدلال منطقی، بیش از صد سال پیش از انیشتین، به نوعی از تبدیل جرم و انرژی به یکدیگر سخن می­گوید. او همچنین دو فقره از رایج­ترین اندیشه­های قرن بیستم را، که عموماً به فروید نسبت داده شده­اند، مطرح می­کند. یعنی ایده­ی ناخودآگاه و ایده­ی حکمرانی غریزه­ی جنسی در زندگی بشری.

در دفتر سوم شوپنهاور بحث مثل افلاطونی را پیش می­کشد و می­گوید مثال حد فاصل شی­فی­نفسه و پدیدار است و کار هنرمند به تصویر کشیدن مثل است. یعنی می­گوید مثال تصور است ولی تصوری است که تابع اصل دلیل کافی نیست و تصور کلی و سرنمونه­ی دسته­ای از تصورات و اعیان است. به همین دلیل هنرهای مختلف مثال­های مختلف و درجات عینیت­یابی اراده در عالم پدیدارها را نمایش می­دهند. ولی در مورد موسیقی استثنا قائل می­شود و می­گوید موسیقی مثال را به تصویر نمی­کشد بلکه نماینده­ی و نسخه­ی خود اراده است و به همین دلیل با دیگر هنرها تفاوت دارد. در این بخش از کتاب است که او راجع به اهمیت موسیقی و ارزش آن حرف می­زند و مطالب درخشانی را بیان می­کند که بعداً الهام­بخش آهنگسازی مثل واگنر می­شوند.

در دفتر چهارم شوپنهاور دست به ارزشداوری درباره­ی اراده می­زند و به این نتیجه می­رسد که اراده شر و بد است و تمام مصائب و بدبختی­ها و خشونت جهان ناشی از همین است. او می­گوید اراده وقتی به انسان­ها و حیوانات می­رسد به شکل اراده­ی حیات درمی­آید  و در خون و چنگ و دندان نمود پیدا می­کند و انسان­ها و حیوانات را به جان هم می­اندازد. می­گوید اگر اراده چیزی شر نبود این همه رنج در جهان وجود نمی­داشت. بعد بر این اساس راجع به اخلاق بحث می­کند و نتیجه می­گیرد که میدان دادن به اراده­ی حیات خودمان منشأ بی­اخلاقی است و انسان باید اراده را انکار کند و از آن روگردان شود. یعنی اخلاق شوپنهاور بنیان­اش بر انکار اراده­ی شخص خود است و به­ویژه شفقت و دلسوزی برای دیگران. شوپنهاور می­گوید تنها انسانی اخلاق­گرا است که خودش را در وجود دیگران ببیند و رنج­های دیگران را رنج­های خودش قلمداد کند و بر آن­ها رحم بیاورد و برای دیگران دل بسوزاند و اراده­ی حیات خود را فراموش کند و به شهوات و نیازهای خودش بی­توجه باشد. می­گوید نقطه­ی مقابل انسانی که منکر اراده می­شود انسانی است که اراده­ی حیات را تأیید می­کند و ندایش را لبیک می­گوید و دائماً در پی ارضای شهوات و امیال خودش است و نسبت به رنج و درد دیگران بی­اعتنا است. درواقع شوپنهاور در این بخش از فلسفه­اش گرایش­های عرفانی دارد و حقیقت این است که به عرفان هم اشاره می­کند و ارتباط آن را با اخلاق خودش توضیح می­دهد. در واقع انکار اراده­ی شوپنهاور همان فنا و نیروانای عرفان و زهد بودایی است.

ضمیمه

سوای بسیاری انتقادات فنی و جزئی شوپنهاور به کانت می­توان گفت احتمالاً عمده­ترین نقدی که شوپنهاور در ضمیمه­ ی جلد اول به کانت دارد این است که چرا کانت ویراست نخست نقد عقل محض را تحریف کرده و در ویراست دوم حرف­های قبلی­اش را نقض کرده. شوپنهاور می­گوید شاید کانت با آگاهی و عمد از نتایج منطقی­ای که می­شده از آموزه­های خودش بگیرد غفلت کرده و از روی ترس آن­ها را بیان نکرده. با این که شوپنهاور کانت را بزرگ­ترین الهام­بخش خود می­داند و در هر فرصتی او را ستایش می­کند و کار خودش را تصحیح و تکمیل کار او می­داند ولی این باعث نمی­شود که چشم بر اشتباهات او ببندد و عیب­هایش را نگوید. واقعیت این است که وقتی ضمیمه­ی نقد فلسفه­ی کانتی را می­خوانیم گاهی ممکن است تعجب کنیم که شوپنهاور با چه زبان گزنده و تندی درباره­ی کانت حرف می­زند و با چه سخت­گیری­ای از او انتقاد می­کند. شوپنهاور گاهی حتی کانت را به خاطر سخنان­اش مورد استهزاء قرار می­دهد و به­هیچ­وجه مراعات جایگاه او را نمی­کند. خودش می­گوید این درسی است که اتفاقاً از کانت آموخته، یعنی صراحت بیان و صداقت در طرح افکار و ایده­ها. 

کتاب جهان همچون اراده و تصور به دوستداران فلسفه پیشنهاد می شود.